Το αναγεννητικό κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού εκφράζει επιδιώξεις των νέων κοινωνικών ομάδων που εμφανίστηκαν στη σκηνή της Ελληνικής Ιστορίας το 18ο αιώνα. Ακολούθησε μια πορεία, οπωσδήποτε ανοδική όχι όμως και γραμμική καθώς δεν έλειψαν οι αντιθέσεις, οι αντιφάσεις, οι διαμάχες, ακόμα και οι διώξεις των φορέων του Διαφωτισμού [2].
Εδώ, ενδιαφερόμαστε για την εξέλιξη των κυριότερων εκφάνσεων ενός από τους γενικούς σκοπούς των Φυσικών Επιστημών (που τόσο έντονα διακήρυτταν οι Έλληνες λόγιοι της προεπαναστατικής περιόδου) και διατυπώνεται συνοπτικά ως εξής: Η εκλαικευση και η διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών αποσκοπεί στην «πνευματική αφύπνιση» του Έλληνα.
![]()
Α. Το Πρόβλημα και το Πλαίσιο του
Πριν από τη θεμελίωση του Εκπαιδευτικού συστήματος στη χώρα μας, στη δεκαετία του 1830, υπήρχε ζωντανό και δρούσε μέσα από ποικίλους δρόμους και με διάφορα μέσα, το λεγόμενο κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού [1] με κύριες εστίες του τις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, τα Ελλαδικά αστικά Κέντρα και τις εμπορικές παροικίες της Δύσης. Αυτό το φαινόμενο σε πολύ γενικές γραμμές είναι αποτέλεσμα της επαφής της αστικής τάξης με τον Ευρωπαικό Διαφωτισμό. Βασικό στοιχείο του η εμπιστοσύνη που δίνεται στον άνθρωπο και τις δυνάμεις του, η ορθολογιστική σκέψη που στηρίζεται στην αναγνώριση της αξίας των Μαθηματικών, της Φυσικής και της Χημείας για την πρόοδο της ανθρωπότητας.
Το αναγεννητικό κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού εκφράζει επιδιώξεις των νέων κοινωνικών ομάδων που εμφανίστηκαν στη σκηνή της Ελληνικής Ιστορίας το 18ο αιώνα. Ακολούθησε μια πορεία, οπωσδήποτε ανοδική όχι όμως και γραμμική καθώς δεν έλειψαν οι αντιθέσεις, οι αντιφάσεις, οι διαμάχες, ακόμα και οι διώξεις των φορέων του Διαφωτισμού [2]. Εδώ, ενδιαφερόμαστε για την εξέλιξη των κυριότερων εκφάνσεων ενός από τους γενικούς σκοπούς των Φυσικών Επιστημών (που τόσο έντονα διακήρυτταν οι Έλληνες λόγιοι της προεπαναστατικής περιόδου) και διατυπώνεται συνοπτικά ως εξής:
Η εκλα?κευση και η διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών αποσκοπεί στην «πνευματική αφύπνιση» του Έλληνα.
Επιθυμούμε λοιπόν να παρακολουθήσουμε από πιο κοντά τους τρόπους και τα μέσα με τα οποία οι έλληνες λόγιοι επεδίωκαν να υλοποιήσουν τις διαστάσεις (στόχους) αυτού του γενικού σκοπού που όπως θα δούμε παραπέρα, είναι:
Στόχος α:Η Φυσική βοηθάει τον άνθρωπο να απαλλαγεί από τις δεισιδαίμονες πεποιθήσεις.
Στόχος β: Η Φυσική, επιδεικνύοντας την τάξη και την Αρμονία του Σύμπαντος, βοηθάει στην ενίσχυση του βαθύτερου θρησκευτικού συναισθήματος.
Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την πορεία που ακολούθησαν αυτοί οι δύο επιμέρους στόχοι μετά τη δημιουργία του Ελεύθερου Ελληνικού Κράτους όπου τέθηκαν οι πρώτες βάσεις του εκπαιδευτικού συστήματος. Τέλος θα ρίξουμε μια ματιά και στις μορφές με τις οποίες εμφανίζονται τα τελευταία χρόνια αυτοί οι στόχοι κυρίως στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.
Η πενιχρή βιβλιογραφία σχετικά με το πρόβλημα που μας απασχολεί εδώ, περιορίζει τη μελέτη μας σε μια περιγραφή της κατάστασης και γι αυτό πρέπει να θεωρείται μια πρώτη προσέγγισητων θεμάτων που αφορούν τη διάδοση και τη διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Και για να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα, θέλουμε να πλησιάσουμε τα παρακάτω προβλήματα που μπαίνουν με τη μορφή ερωτημάτων:
i) Ποιο είναι το μοντέλο υλοποίησης του στόχου α όπου αυτός εμφανίζεται το 19ο αιώνα; Είναι ρεαλιστική μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του ώστε να συνδεθεί με τη διδασκαλία της Φυσικής γόνιμα και χωρίς να αποπροσανατολίζει τους μαθητές;
ii) Ποιο είναι το μοντέλο υλοποίησης του στόχου β όπου αυτός εμφανίζεται το 19ο αιώνα; Πώς αυτός ο στόχος συγκεκριμενοποιείται τα τελευταία χρόνια στο χώρο της εκπαίδευσης;
iii) Ποια είναι σε γενικές γραμμές τα χαρακτηριστικά της εξέλιξης της «Φυσικής Παιδείας» στην Ελλάδα του 19ου αιώνα;
Κρίνουμε ότι πρέπει να προταθεί η διερεύνηση του τρίτου προβλήματος που όπως είπαμε πιο πάνω θα είναι εκ των πραγμάτων περιγραφική. Εξάλλου αυτό δεν είναι παρά το πλαίσιο μέσα στο οποίο συντάσσεται η μελέτη των δύο προηγουμένων προβλημάτων. Πηγές μας είναι τα βιβλία Φυσικών Επιστημών (για σχολική χρήση ή εκλαικευση), τα επίσημα προγράμματα Φυσικών (σκοποί, περιεχόμενο) και εκθέσεις Υπουργών Παιδείας του 19ου αιώνα.
Α.2. Αυθεντία και δεισιδαιμονία εμπόδια στη διάδοση των Επιστημών
Στο φθίνοντα 18ο αιώνα και στις αρχές του 19ου η διάδοση των Φυσικών Επιστημών στην Ελλάδα με εκδόσεις βιβλίων και με τη διδασκαλία τους στα σχολεία, αποσκοπεί τόσο στον εμπλουτισμό των πρακτικών γνώσεων και την καλλιέργεια της επιστημονικής σκέψης, όσο και στην «πνευματική αφύπνιση» του Έλληνα. Με το δεύτερο στόχο, δηλαδή την «πνευματική αφύπνιση» οι έλληνες λόγιοι είχαν στο νου τους δύο κυρίως πράγματα:
1.Την ορθή γνώση του Κόσμου, που οδηγεί στη γνώση του Θεού, του κτίστη του Σύμπαντος. Έτσι, αναγνωρίζεται στη Φυσική ο ρόλος του «Ενισχυτή» του βαθύτερου θρησκευτικού συναισθήματος, ιδιαίτερα των μικρών μαθητών.
Αυτή η διάσταση της διδασκαλίας της Φυσικής που διατηρήθηκε έντονα στην Ελληνική εκπαίδευση σε όλη τη διάρκεια του περασμένου αιώνα έφτασε βέβαια εξασθενημένη μέχρι τις μέρες μας τόσο σαν επίσημος σκοπός του μαθήματος των Φυσικών όσο και σαν επιδίωξη συγγραφέων βιβλίων πειραματικής φυσικής για το Δημοτικό σχολείο.
2.Το φωτισμό του νου δηλαδή την απαλλαγή από τις δεισιδαίμονες πεποιθήσεις, την απόρριψη της αυθεντίας.
Όμως η άποψη ότι τελικά η επιστήμη ελευθερώνει το ανθρώπινο πνεύμα από την πρόληψη και την αυθεντία προϋποθέτει σύμφωνα με τους φιλόσοφους του διαφωτισμού «και την αναγνώριση της δυνατότητας της επιστήμης να μεταβάλλει τη ζωή του ανθρώπου, εξασφαλίζοντας του τη δυνατότητα να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να τη μεταβάλλει για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του τελειοποιώντας ταυτόχρονα τις νοητικές του ικανότητες [3].
Για τους Διαφωτιστές, η Φυσική εδραιώνει την ορθολογιστική σκέψη και ανοίγει το δρόμο στην πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου. Πιο συγκεκριμένα, οι Φυσικές Επιστήμες έχουν σαν στόχο τους να καταδείξουν ότι οι προλήψεις όπως π.χ. κόκκινος ουρανός σημαίνει θάνατο, οι κομήτες είναι προάγγελοι μεγάλων συμφορών, οι εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης μαρτυρούν οργισμένη θεότητα, τα αστέρια επηρεάζουν την καθημερινή ζωή του ανθρώπου κ.λ.π. βασίζονται σε φυσικά φαινόμενα που δεν πρέπει να φοβόμαστε και να συσχετίζουμε με τη γέννηση του ανθρώπου , τη βλάστηση της γης, την έκβαση μιας μάχης ή τις ασθένειες [4].
Ακόμα ως δεισιδαιμονία χαρακτήριζαν οι διαφωτιστές και την εμμονή μερικών να πιστεύουν στο γεωκεντρικό σύστημα δύο ολόκληρους αιώνες μετά την έκδοση του έργου του Copernicus “De revolutionibus coelestium” (1543) και την ανάπτυξη που γνώρισε η Μηχανική.
Τα παραπάνω είναι εξειδικεύσεις των όρων «δεισιδαιμονία» και «αυθεντία» που αποδέχονταν οι Γάλλοι Διαφωτιστές:
«Δεισιδαιμονία» είναι κάθε τι που μας προκαλεί άκριτο φόβο ή απεριόριστο θαυμασμό, μόνο και μόνο γιατί δεν προσπαθούμε να το εξηγήσουμε λογικά ενώ μια λογική εξήγηση του θα ήταν δυνατή.
«Αυθεντία» είναι κάθε αντίληψη, πίστη, θεσμός, ηθικός, νομικός ή αισθητικός κανόνας, θρησκευτικό δόγμα και φιλοσοφική θεωρία που επιβάλλεται στον ανθρώπινο νου λόγω του κύρους της, δηλαδή επειδή διατυπώθηκε ή καθιερώθηκε από κάποιον του οποίου η γνώμη θεωρείται εκ προοιμίου και αναπόδεικτα έγκυρη (Μπαγιόνας, 1981).
Β. Η διδασκαλία και η διάδοση των Επιστημών
Συνοπτικά δίνουμε μερικά χαρακτηριστικά στοιχεία της διδασκαλίας των Φυσικών Επιστημών που στοχεύουν στην πνευματική αφύπνιση του έλληνα πριν από τη δημιουργία του ελεύθερου κράτους και πληροφορίες σχετικές με την κατάσταση της διδασκαλίας του μετά τη διοργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος.
Β.1. «Φυσικής Απάνθισμα» … παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού. Ένα πρωτοπόρο σύγγραμμα.
Γύρω στο 1780 ξέρουμε πως η Φυσική και η Χημεία διδάσκονται στη Σχολή του Βουκουρεστίου από το δάσκαλο Μανασσή Ηλιάδηκαι μάλιστα όχι θεωρητικά αλλά πειραματικά.
Εγκαινιάζεται έτσι μια περίοδος θεαματικής – εντυπωσιακής – διδασκαλίας της Φυσικής που προκαλεί το θαυμασμό στους ηγεμόνες και τους απλούς εμπόρους που τα παρακολουθούν [5]. Φαίνεται ότι τα πειράματα αυτά παρακολούθησε και ο Ρήγας Βελεστινλής. Αυτό συνάγεται από το διδακτικό βιβλίο του «Φυσικής Απάνθισμα» (Βιέννη, 1790) όπου περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια την ηλεκτροστατική μηχανή Ramsden που χρησιμοποιούσε ο Ηλιάδης στο Βουκουρέστι.
Ο Ρήγας, κοντά στο Δημήτριο Καταρτζή (αρχιδικαστή των ηγεμονικών δικαστηρίων και τυπικό εκπρόσωπο του νεοελληνικού διαφωτισμού) και με την πιθανή μαθητεία του κοντά στον Ιώσηπο Μοισιόδακα, διαμόρφωσε μια διαφωτιστική συνείδηση και βούληση. Ένα μόλις χρόνο μετά τη Γαλλική Επανάσταση κυκλοφορεί βεβιασμένα κάπως η Φυσική του, έργο κατεξοχήν εκλαικευτικό. Για να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες των σχολείων σε διδακτικά εγχειρίδια ο Δ. Καταρτζής συσταίνει τη μετάφραση ή το εράνισμα από τα Γαλλικά κυρίως επιστημονικά βιβλία. Από τη μια λοιπόν η διδασκαλία του Δ. Καταρτζή«να εκλαικευτούν οι επιστήμες και να φέρωμεν εις το ταλαίπωρον γένος την Ελληνικήν την Παιδεία και την μάθησιν της Ευρώπης» και από την άλλη ο προσανατολισμός που δίνει ο Μοισιόδακας στη Φυσική συμπυκνώνουν τις κύριες κατευθύνσεις του Απανθίσματος [6].
Ο Ρήγας, στην προσπάθεια του να προσεγγίσει το στόχο «καταπολέμηση των προλήψεων» στη Φυσική του, δεν αντιγράφει κανένα ξένο σύγγραμμα μα ούτε και μπορεί κανείς να πει ότι «συγγράφει». Απλούστατα σταχυολογεί ότι κατά την κρίση του βοηθάει να διαλυθεί το σκοτάδι της αμάθειας ή αναγράφει ειδήσεις τέτοιες ώστε να διεγείρουν την περιέργεια και το θαυμασμό. Μπορούμε να πούμε ότι ο Ρήγας με την απλή γλώσσα που χρησιμοποίησε, με τη διαλογική μέθοδο παρουσίασης των φαινομένων, με τον ιδιαίτερα ικανοποιητικό τρόπο διαπραγμάτευσης των θεμάτων του και με την κατάλληλη επιλογή τους, κάλυπτε τις προϋποθέσεις εκείνες που απαιτούσαν την επίτευξη του στόχου που αναφέραμε πιο πάνω.
Όσον αφορά τώρα τον άλλο στόχο της Φυσικής δηλαδή την ενίσχυση του θρησκευτικού συναισθήματος, ο Ρήγας, ελάχιστα ασχολείται μ' αυτόν, όπως θα δούμε παραπέρα.
Β.2. Η γνώση των αιτίων των φαινομένων «αντίκειται εις την δεισιδαιμονίαν ως το πρόχωμα εις το ποτάμιον ρεύμα»
Για την εποχή που μας ενδιαφέρει κυρίως, η διδασκαλία των επιστημών απευθύνεται πρωταρχικά στους νέους και προσπαθεί να τους πείσει ότι τα φυσικά φαινόμενα εξελίσσονται στο στο φυσικό περιβάλλον υπακούοντας σε νόμους τους οποίους ο άνθρωπος πρέπει και μπορεί να μελετήσει με σκοπό να τα εκμεταλλευτεί για να πετύχει καλύτερες συνθήκες ζωής.
Αυτούς τους νόμους οφείλει ο καθένας να κατανοήσει ώστε να αποφεύγει την πλάνη, να ζει πιο άνετα κι ευχάριστα, απαλλαγμένος από το μάταιο φόβο. Αυτοί οι στόχοι της Φυσικής συνοψίζονται στο αίτημα:
Οι μαθητές να γνωρίσουν τα αίτια των φαινομένων.
Διαβάζουμε στον πρόλογο του βιβλίου «Επιτομή Φυσικής» (1812) του Δημητρίου Δάρβαρη:
«…. Πρέπει έκαστος νέος, ότι επάγγελμα του βίου μέλλει να εκλέξει, προ πάντων να κοπιάζη εις τοιαύτην την αναγκαίαν επιστήμην να προκόψη, δια να μη τυφλώττη εις τα φαινόμενα της φύσεως, και να μην ονηρεύηται θαύματα υπ' αγνοίας, όπου δεν είναι, μήτε να φοβήται τα φαντάσματα, τα οποία υπάρχουσι μόνο εις την κενήν κεφαλήν».
Την ίδια εποχή, ο Χατζή – Κωνσταντίνου Πώππ, στο λαικό βιβλίο «Δημώδης Φυσική» (1810) παρατηρεί ότι η δεσποτεία της δεισιδαιμονίας αποτελεί «ύβριν του υγιούς ανθρωπίνου λόγου» και διακηρύσσει ότι
«η γνώσις της φυσικής αντίκειται εις την δεισιδαιμονίαν ως το πρόχωμα εις το ποτάμιον ρεύμα».
Tην ίδια εποχή, ο Κωνσταντίνος Κούμαςστον πρόλογο του βιβλίου του «Σύνοψις Φυσικής» (1812) γράφει – απευθυνόμενος προς τους πρωτόπειρους μαθητές του Φιλολογικού Γυμνασίου της Σμύρνης όπου διδάσκει Φυσική και Χημεία - ότι η Φυσική βοηθάει το έθνος να διαλύσει την ομίχλη της κακοδαιμονίας, ερμηνεύει κι εξηγεί τα φαινόμενα απαλλάσσοντας μας από «μύθους γραώδεις» που εκφυλίζουν το νου.
Το καινούργιο όμως μήνυμα που οι φυσικές επιστήμες απευθύνουν στον αγρότη, τον έμπορο, τον ναυτικό, μόνο μέσα από τη διαδικασία της παιδείας είναι δυνατόν να αποδώσει πλούσιους καρπούς. Έτσι, γίνεται συνείδηση ότι διαμέσου της διδασκαλίας της Φυσικής, της Χημείας, της Φυσιολογίας και της Αστρονομίας, μπορεί να φτάσει κανείς στη γνώση των αιτίων των φαινομένων που συμβαίνουν γύρω του και να προχωρήσει στη μάθηση των νόμων της φύσης που θα τον βοηθήσουν να λύσει τα προβλήματα.
Επιπλέον, με τι εκδόσεις βιβλίων [7] και την πειραματική διδασκαλία της στα σχολεία, με την πλούσια αρθρογραφία γύρω από τα ζητήματα Επιστημών και εφαρμογών τους από τις στήλες του περιοδικού «Λόγιος Ερμής» φαίνεται πόσο συνειδητά προωθείται η ιδέα για μια πορεία προς τις Φυσικές Επιστήμες. Όμως, στη συνέχεια, τα πράγματα δεν ήρθαν όπως τα ονειρεύτηκαν και, όσο μπόρεσαν, τα προετοίμασαν οι έλληνες λόγιοι της εποχής.
Απ' τη μια ο κλασσικός προσανατολισμός της παιδείας κι απ' την άλλη η αντίδραση του Πατριαρχείου στη μάθηση της Ευρώπης δηλαδή τη Φυσική, τη Χημεία, την Αστρονομία και τα Μαθηματικά, εμπόδισαν την ανάπτυξη και τη διάδοση των επιστημών στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.
Β.3. Η Φυσική ως διακοσμητικό στοιχείο του επίσημου προγράμματος (19ος αιώνας)
Η μελέτη των κειμένων που δημοσιεύτηκαν και κυκλοφορούσαν στην αμέσως προεπαναστατική περίοδο, φανερώνει ότι οι μωρές προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες και μαγγανείες, ήταν βαθιά ριζωμένες στον υπόδουλο έλληνα. Όσο διαρκούσε η άγνοια του για τα φαινόμενα της φύσης τόσο πιο δέσμιος στις προλήψεις γινόταν. Μετά τη δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους και την οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος κατά τα Βαυαρικά πρότυπα (Πίνακας ΙΙ, http://www.makolas.blogspot.com/2012/02/19.html), το ξερίζωμα, η απαλλαγή από αυτές τις ανόητες πεποιθήσεις ήταν λογικότερο να ξεκινήσει με τη διδασκαλία της Φυσικής ήδη από το τετράχρονο Δημοτικό Σχολείο ή σχολείο του λαού.
Πράγματι, στα 1830 κυκλοφόρησε στην Αίγινα το «Εγχειρίδιον δια τα αλληλοδιδακτικά σχολεία ή Οδηγός της αλληλοδιδακτικής μεθόδου» του Γάλλου Σαραζίνου, σε μετάφραση Ι. Κοκκώνη. Στο κείμενο αυτό που αναπροσαρμόστηκε στα τοπικά δεδομένα και επανακυκλοφόρησε το 1840, αναφέρεται ως θεμελιακή αρχή – άξονας του μαθήματος των Φυσικών στο Δημοτικό Σχολείο:
Εξήγηση των αιτίων και αποτελεσμάτων των Φυσικών φαινομένων με στόχο την κατάργηση των προλήψεων.
Αμέσως πιο κάτω παρατίθεται αναλυτικά «ό,τι αληθώς ο μαθητής του Δημοτικού πρέπει να γνωρίζει» όπως για παράδειγμα: «περί μετεώρων, περί βροχής και χαλάζης και χιόνος, περί σεισμών, περί διαττόντων αστέρων και τυχαίων πυρών» κ.λ.π.
Στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση (τριετές ελληνικό σχολείο και τετραετές Γυμνάσιο) οι Φυσικές επιστήμες, σύμφωνα με το Διάταγμα οργάνωσής της (31 Δεκεμβρίου 1836) πρέπει να διδάσκονται κανονικά σε όλες τις τάξεις του Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου. Βέβαια το Ωρολόγιο Πρόγραμμα του Διατάγματος του 1836 προβλέπει αρκετές ώρες για τη διδασκαλία τους αλλά στην πράξη ακολούθησαν 4 βασικές τροποποιήσεις που υποβάθμισαν με ποικίλους τρόπους τη θέση των Επιστημών στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Πολύ σχηματικά, η κατάσταση της Φυσικής Παιδείας στην Ελλάδα του περασμένου αιώνα, χαρακτηρίζεται:
α. Από την απουσία εξειδικευμένων δασκάλων και καθηγητών που να διδάσκουν Φυσική και Χημεία ή Φυσική Ιστορία, και από την έλλειψη κατάλληλων βιβλίων αναγκαίων για τη διδασκαλία τους.
β. Από την έλλειψη σκοπών του μαθήματος των Φυσικών στο Πρόγραμμα πέρα από το γενικό και αόριστο εγκυκλοπαιδικό του ρόλο.
γ. Από τη θέση του μαθήματος των Φυσικών στο Πρόγραμμα: Θεωρείται …τριτεύον!
δ. Από την έλλειψη αυτόνομης Σχολής Φυσικών Επιστημών στο μοναδικό για την εποχή Πανεπιστήμιο της Αθήνας: Ολόκληρο το 19ο αιώνα η Φυσικομαθηματική Σχολή δεν αποτελεί παρά ένα τμήμα της κυρίαρχης Φιλοσοφικής Σχολής.
(Βλέπε στο προηγούμενο άρθρο http://www.makolas.blogspot.com/2012/02/19.html)
Γ. Σκοπεύσεις της Φυσικής στη Μέση Εκπαίδευση του 19ου αιώνα
Γ.1. Μετά τη γενική ιστορική επισκόπηση σχετικά με τη θέση των Φυσικών Επιστημών στην Εκπαίδευση του 19ου αιώνα, ας ξαναγυρίσουμε στη μια όψη των προβλημάτων που θέσαμε στην εισαγωγή και συνοψίζεται στο ερώτημα: Ποια είναι τα μοντέλα υλοποίησης των στόχων – η Φυσική ενάντια στις δεισιδαιμονίες και η Φυσική ως «ενισχυτής» του θρησκευτικού συναισθήματος των μαθητών – έτσι όπως οι συγγραφείς ποικίλων κειμένων επιθυμούν να μεταδώσουν στους αναγνώστες τους;
Προτού όμως δώσουμε, ενδεικτικά, κάποια παραδείγματα που δείχνουν πως πραγματοποιούνται αυτοί οι στόχοι πολύ συγκεκριμένα, ας σταθούμε για λίγο στις πιο χαρακτηριστικές γενικές διατυπώσεις τους, όπως τους έθεταν τόσο οι έλληνες διαφωτιστές όσο και οι Φυσικοί που έδρασαν στην εκπαίδευση του 19ου αιώνα:
Από το βιβλίο «ΑΠΟΛΟΓΙΑ» του Ιώσηπου Μοισιόδακα (1780):
«Πλέον οι Ευρωπαίοι δεν επιφωνούσιν ακούοντες: ο ήλιος έστι κατά κεφαλήν του δράκοντος, ο δράκων καταπίνει τον ήλιον… Πλέον όταν βλέπουσι φάσεις φαινομένων σπανίων ή αγνωρίστων, δεν θροούνται μήτε επιβοώσι: Θαύμα, θαύμα. Η Φιλοσοφία, ταχεία πάντοτε να διακρίνει την αλήθειαν από του ψεύδους, συνέχει αυτούς αθορύβους, και οι άνθρωποι, πεφωτισμένοι, όσον τοις άνθρώποις συμφέρει να είναι πεφωτισμένοι, ησυχάζωσιν, αγαπώνται…».
«Η γνώσις του Θεού, η Φυσική δηλονότι, αεί…»
«Τα άτομα κινούνται υπό του Θεού και εγώ ούτε θεολογώ αλλά φυσιολογώ, όταν πρεσβεύω αιτίαν της κινήσεως των ατόμων τον Θεόν».
Από το βιβλίο «ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ» του Ρήγα Βελεστινλή (1790):
«Εις τον μέγαν Δημιουργόν τα πάντα είναι εύκολα. Ο Θεός τίποτε δεν έκτισε του κάκου».
Από σημείωση του Παναγιώτη Κοδρικάστη μετάφραση του έργου του Fontenelle «ΟΜΙΛΙΑΙ ΠΕΡΙ ΠΛΥΘΥΟΣ ΚΟΣΜΟΥ» (1794):
«Η υγιής Φιλοσοφία δείται λόγων αποδεικτικών, όχι λέξεων υβριστικών. Οι αληθείς φιλόσοφοι δεν καταγίνονται να ανάγουν τους συλλογισμούς των ακριβώς εις τα γράμματα αλλά ενασχολούνται να συλλογίζονται ακριβώς εις τα πράγματα. Δεν δογματίζουν περί των όντων αξιωματικώς εκ των προτέρων αλλά κρίνουν σκεπτικώς εκ των υστέρων τουτέστιν… ζητούν δείξεις, όχι λέξεις».
Από τον πρόλογο του βιβλίου «ΕΠΙΤΟΜΗ ΦΥΣΙΚΗΣ» του Δημ. Νικ. Δάρβαρη (1812):
«Αυτή [εννοείται η Φυσική] μας απελευθερώνει και από της επιβλαβούς και θλιβεράς δεισιδαιμονίας, υπό της οποίας τον ζυγόν τόσοι άνθρωποι, άπειροι και ανίδεοι της Φυσικής, συνεχώς ταράττονται και δεινώς βασανίζονται: διότι εκλείπουσι όπου αι φωτειναί της φυσικής λαμπάδες διασκορπίζουσι τας ακτίνας των».
Από τον πρόλογο του σχολικού εγχειριδίου «ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ» του Εμμ. Ψύχα (1840):
«Η γνώσις των φυσικών φαινομένων δύναται προσέτι να απαλλάξει τον άνθρωπο από παντοίας προλήψεις και δεισιδαιμονίας».
«Οι γενικές και μερικές κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, εκτελούμεναι εν βαθυτάτη σιωπή, ενέπνευσαν εις τον άνθρωπον, δια το ομοιόμορφον αυτών, το σέβας και την έννοιαν της αμεταβλήτου και αιωνίου αρμονίας, ήτις του έκαμε να γνωρίσει τον ύψιστον νουν, κανονίσαντος τα πάντα δια νόμων αιωνίων. Μόλις σε ο άνθρωπος ησθάνθη την ύπαρξιν αυτού του υπέρτατου όντος, και ηθέλησε να γνωρίσει τα έργα του, δια να θαυμάζη πλειότερον και μετά λόγου τον δημιουργόν».
Από τον επίλογο του μεταφραστή του βιβλίου (από τα Γαλλικά) «ΤΑ ΔΙΑΤΙ ΚΑΙ ΤΑ ΔΙΟΤΙ» μετάφραση Δ. Μαυρογορδάτου (1850):
«Εάν η νύξις, η δια του εγχειριδίου τούτου διδομένη, προς εξέτασιν των περισσοτέρων φαινομένων της φύσεως, συντελέση κατά τι εις την απόδειξιν της διεπούσης το παν αρμονίας, την οποίαςν απ? αιώνων ώρισεν ο θείος και μέγας του κόσμου Δημιουργός, προς ον οφείλομεν σέβας άπειρον, ο μεταφραστής νομίζει ότι επέτυχε του κυρίου της μεταφράσεως σκοπού. Τοιούτον δε τι απ' αρχής κατά νουν έχων, του προκειμένου έργου επελήφθη».
Από τα προλεγόμενα του βιβλίου «ΚΛΕΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ» μετάφραση Π. Ι. Κοιτίδη (1856):
-«Εις αυτήν [την φύσιν] βλέπομεν τον ορίζοντα του νοός μας εκτεινόμενον, το πνεύμα μας φωτίζεται, η δε ψυχή μας καθίσταται θεοσεβαστέρα, και επομένως καλυτέρα».
-«Η περιέργειά μας άλλως τε πρέπει να έχη όρια, καθότι υπάρχουσι μυστήρια ανώτερα του αδυνάτου ημών νοός, τα οποία αντί να ζητώμεν, δια ματαίων προσπαθειών να εμβατεύσωμεν, χρεωστούμεν τουναντίονβ να θαυμάζωμεν και να υμνώμεν το υπέρτατον Ον μέχρι και αυτών των θείων μυστηρίων, λέγοντες ως ο Λειβνίτσιος «Δεν υπάρχει τρόπος να ευχαριστήσωμεν τους θέλοντας να μάθωσι το αιτιατόν της αιτίας».
Από την εγκύκλιο που συνοδεύει την τροποποίηση του προγράμματος του Υπουργού Παιδείας Π. Αργυρόπουλου (1855): «Εσημειώθη δε ως παραδοτέον μάθημα εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις και η Φυσική Ιστορία, ήτις καίτοι κατατασσομένη μεταξύ σχολικών μαθημάτων εν τω κανονισμώ, ουδέποτε άχρι σήμερον εδιδάχθη… Ελπίζω ταχέως να πραγματοποιηθεί τοιούτου βιβλίου η έκδοσις ώστε να γίνει έναρξις μαθήματος, συνοικειούντος μεν τοις παίδας με την φύσιν, έχοντας δε και το ιδιάζον να εξυψώνη τον νουν από της κτήσεως εις τον πάνσοφον αυτής δημιουργόν».
Από την εισαγωγή στο σχολικό βιβλίο (μετάφραση από τα Γαλλικά) «ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΑΣ» του Γ. Α. Παυλίδου (1857): -«Η Φυσική ως ανευρική των αιτίων των σωματικών φαινομένων και των νόμων της τούτων γενέσεως, απεκδύει το πνεύμα ημών από του περικαλύπτοντος από παχυλού σκότους πολλών εις τα φυσικά φαινόμενα αναφερομένων προλήψεων και απαλλάττει την ψυχήν ημών από των τούτων ένεκα συνήθως κυριευόντων αυτήν φόβον…»
-«Εκ της από της Φυσικής αντλουμένης γνώσεως της αιτιώδους αλληλουχίας των εν τω Φυσικώ κόσμω συμβαινόντων προσανατολίζεται ο άνθρωπος εις προφανεστέραν τινα γνώσιν περί της υπάρξεως μιας εσχάτης και πρωτίστης του κόσμου αιτίας, λαμβάνει οιωνεί υλικόν τι αντέρεισμα της άλλοθεν εμποιηθείσης αυτώ περί τούτου πεποιθήσεις και επιστήμην επονομαζόμενος απαλλάττεται της συνήθους μομφής ότι είναι άθεος, υπό την οποίαν ο απερίσκεπτος υλισμός πολλάκις, και δικαίως, υπέκυψεν, ανευρίσκει την πανσοφίαν και την Παντοδυναμίαν του Δημιουργού, και αναγνωρίζει την εαυτού ταπεινότητα κατά τε το πεπερασμένον των εαυτού δυνάμεων και την σμικρότητα της αυτού σοφίας…».
Παίρνοντας υπόψη μας τα παραπάνω μπορούμε να τα συνοψίσουμε δίνοντας σχηματικά την πορεία της σκέψης που οι ένθερμοι οπαδοί του στόχου «ενίσχυση του θρησκευτικού συναισθήματος των μαθητών» επιδιώκουν να αποτυπώσουν οι μικροί κυρίως μαθητές:
Η Φύση και ο Άνθρωπος είναι δημιουργήματα του Θεού -->
Υπάρχει τάξη και θαυμαστή αρμονία. -->
Στη Φύση υπάρχει σκοπιμότητα. -->
Η Φυσική ανακαλύπτει τους αιώνιους νόμους που κυβερνούν το Σύμπαν και έθεσε ο Θεός.-->
Η σπουδή της Φυσικής αποκαλύπτει την τελειότητα και πανσοφία του Δημιουργού.-->
ΘΑΥΜΑΣΜΟΣ: «Κύριε, πάντα εν σοφία εποίησας»
Στον 20ο αιώνα με μειωμένη ένταση συνεχίστηκε η επιδίωξη του στόχου β κυρίως στη Δημοτική εκπαίδευση, όπως φαίνεται από τα χαρακτηριστικά αποσπάσματα: Από το Πρόγραμμα των Φυσικών της Μέσης Εκπαίδευσης (σκέλος του Γενικού Σκοπού) 1969: «..να κατανοήσουν οι μαθηταί την Φύσιν ως ενιαίον σύνολον … και να αναχθώσιν δια του θαυμασμού εις την ενίσχυσιν του βαθύτερου θρησκευτικού συναισθήματος αυτών».
Από το σχολικό βιβλίο του ΟΕΔΒ για το Δημοτικό «ΦΥΣΙΚΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΧΗΜΕΙΑ» του Α. Ζενάκου (1972):
«Ο άνθρωπος, το μόνο δημιούργημα του Θεού που έχει νου και λόγο, κατάφερε, με την πάροδο του χρόνου, να παρατηρήσει τα διάφορα φαινόμενα, να συμπεράνει σωστά και να ανακαλύψει τους νόμους και την αρμονία που η πανσοφία του Δημιουργού έθεσε στη ζωή και στη φύση».
Από το σχολικό βιβλίο του ΟΕΔΒ για το Δημοτικό «ΦΥΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ» του Λ. Γαβαλά (1972):
«Υπάρχει σκοπός για κάθε δημιούργημα στη φύση. Τίποτα δεν δημιουργήθηκε στην τύχη. Κάθε τι εξυπηρετεί ένα σκοπό. Υπάρχει ένα πνεύμα απολύτου οικονομίας, υπάρχει τάξις, ακρίβεια και θαυμαστή αρμονία που μας κάνει να αισθανόμεθα δέος εμπρός στην τελειότητα του κόσμου της δημιουργίας και να αναφωνούμε σαν τον Δαβίδ, «Κύριε, πάντα εν σοφία εποίησες».
Σημειώσεις
[1] Για τη θέση των Φυσικών Επιστημών στο κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού βλέπε τα έργα του Μιχ. Στεφανίδη και κυρίως το βιβλίο «Αι Φυσικαί Επιστήμαι εν Ελλάδι προ της Επαναστάσεως» (1926) και τις μελέτες του Γιάννη Καρά (1977, 1979). Εκτός από αυτά μπορεί κανείς να βρει αναφορές στην εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης κατά την Τουρκοκρατία στην «Ιστορία» του Νίκου Σβορώνου (1976) και ιδιαίτερα τα βιβλία του Κ. Θ. Δημαρά (1975, 1977).
[2] Ενδεικτικά αναφέρουμε τις περιπτώσεις του Μεθόδιου Ανθρακίτητο 1723 (υποχρεώθηκε μέσα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο να αποκηρύξει τις ιδέες του και να κάψει με τα ίδια του τα χέρια τα συγγράμματά του), του Νικηφόρου Θεοτόκητο 1766 (αναγκάστηκε νύχτα να εγκαταλείψει οριστικά τον Ελλαδικό χώρο, κατατρεγμένος από τους συντηρητικούς – αντιδραστικούς στο Ιάσιο), του Αθανασίου Ψαλίδα (έγινε στόχος επιθέσεων για τις προοδευτικές του ιδέες στα Γιάννενα), του Ευγένιου Βούλγαρη (αναχώρησε από την Αθωνιάδα σχολή επειδή δεν ήταν διατεθειμένος να υποταγεί στο σύστημα), του Ιώσηπου Μοισιόδακα (δέχτηκε «μια μακρά αλληλουχία από διώξεις, κατατρεγμούς, συκοφαντίες και ότι άλλο έχει αποθηκεύσει στο οπλοστάσιο της η αντίδραση, με την μακρά πείρα της» (Α. Αγγέλου, 1979), του Βενιαμίν του Λέσβιουκ.α.
[3] «Η συνειδητοποίηση της συνάφειας επιστήμης και τεχνικής εξηγείται από τις πρακτικές εφαρμογές της λ.χ. ο προσδιορισμός των νόμων της κίνησης των ουρανίων σωμάτων έχει ως αποτέλεσμα τη βελτίωση και την τελειοποίηση των μεθόδων και των εργαλείων και συσκευών που χρησιμεύουν για τη μέτρηση του χρόνου. Ο απειροστικός λογισμός προϋποθέτει και συμβάλλει στην ακρίβεια των πινάκων που χρησιμοποιούν οι ναυτιλλόμενοι. Ο ακριβής προσδιορισμός των γεωγραφικών συντεταγμένων αποτελεί ανάγκη της ναυσιπλοιας και ταυτόχρονα στόχο της αστρονομικής έρευνας (Α. Μπαγιόνας, 1981).
[4] Όλα αυτά μπορεί να φαντάζουν, σήμερα, σαν απόψεις ή γνώμες κάποιων που υπερβάλλουν. Όμως, η συχνότητα των παραινέσεων ενάντια στις προλήψεις μέσα από βιβλία και περιοδικά της εποχής που εξετάζουμε και οι διαπιστώσεις της «Φυσιοδιφικής Εταιρείας» μας πείθουν ότι το φαινόμενο υπήρξε και μάλιστα ήταν έντονο.
[5] Η εγκατάσταση εργαστηρίων Φυσικής πειραματικής και η δημόσια επίδειξη εντυπωσιακών πειραμάτων είναι συνήθεια των Δυτικών, που εφάρμοσαν αργότερα οι έλληνες δάσκαλοι όπως ο Βενιαμίν ο Λέσβιος, ο Δανιήλ Φιλιππίδης, ο Δωρόθεος Πρώιος, ο Κωνσταντίνος Κούμας κ.α.
[6] Οι αντιλήψεις του Ιώσηπου Μοισιόδακα για τις Φυσικές Επιστήμες και οι προτάσεις του για τους στόχους, το περιεχόμενο και τη μεθοδολογία της Φυσικής όπως εκτίθενται στο βιβλίο του «Απολογία» (1780) περνάμε στο «Απάνθισμα Φυσικής» του Ρήγα Βελεστινλή.
[7] Οι τρεις Φυσικές που εκδόθηκαν το 1812 δηλαδή του Δάρβαρη, του Κούμα και του Βαρδαλάχου (με τίτλο «Φυσική Πειραματική» χάριν των αρχαρίων), μαζί με την πρώτη Ελληνική Φυσική -γραμμένη σύμφωνα με τους νεωτερικούς Φυσικούς – του Νικηφόρου Θεοτόκου (1766/7) κυριαρχούν στο χώρο των σχολείων σαν διδακτικά βιβλία για αρκετά χρόνια. Μόλις στα 1840 φαίνεται να αμφισβητείται η καταλληλότητά τους για μαθητές Γυμνασίου και απορρίπτονται ως αναχρονιστικά.
Εδώ, ενδιαφερόμαστε για την εξέλιξη των κυριότερων εκφάνσεων ενός από τους γενικούς σκοπούς των Φυσικών Επιστημών (που τόσο έντονα διακήρυτταν οι Έλληνες λόγιοι της προεπαναστατικής περιόδου) και διατυπώνεται συνοπτικά ως εξής: Η εκλαικευση και η διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών αποσκοπεί στην «πνευματική αφύπνιση» του Έλληνα.
Α. Το Πρόβλημα και το Πλαίσιο του
Πριν από τη θεμελίωση του Εκπαιδευτικού συστήματος στη χώρα μας, στη δεκαετία του 1830, υπήρχε ζωντανό και δρούσε μέσα από ποικίλους δρόμους και με διάφορα μέσα, το λεγόμενο κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού [1] με κύριες εστίες του τις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, τα Ελλαδικά αστικά Κέντρα και τις εμπορικές παροικίες της Δύσης. Αυτό το φαινόμενο σε πολύ γενικές γραμμές είναι αποτέλεσμα της επαφής της αστικής τάξης με τον Ευρωπαικό Διαφωτισμό. Βασικό στοιχείο του η εμπιστοσύνη που δίνεται στον άνθρωπο και τις δυνάμεις του, η ορθολογιστική σκέψη που στηρίζεται στην αναγνώριση της αξίας των Μαθηματικών, της Φυσικής και της Χημείας για την πρόοδο της ανθρωπότητας.
Το αναγεννητικό κίνημα του νεοελληνικού διαφωτισμού εκφράζει επιδιώξεις των νέων κοινωνικών ομάδων που εμφανίστηκαν στη σκηνή της Ελληνικής Ιστορίας το 18ο αιώνα. Ακολούθησε μια πορεία, οπωσδήποτε ανοδική όχι όμως και γραμμική καθώς δεν έλειψαν οι αντιθέσεις, οι αντιφάσεις, οι διαμάχες, ακόμα και οι διώξεις των φορέων του Διαφωτισμού [2]. Εδώ, ενδιαφερόμαστε για την εξέλιξη των κυριότερων εκφάνσεων ενός από τους γενικούς σκοπούς των Φυσικών Επιστημών (που τόσο έντονα διακήρυτταν οι Έλληνες λόγιοι της προεπαναστατικής περιόδου) και διατυπώνεται συνοπτικά ως εξής:
Η εκλα?κευση και η διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών αποσκοπεί στην «πνευματική αφύπνιση» του Έλληνα.
Επιθυμούμε λοιπόν να παρακολουθήσουμε από πιο κοντά τους τρόπους και τα μέσα με τα οποία οι έλληνες λόγιοι επεδίωκαν να υλοποιήσουν τις διαστάσεις (στόχους) αυτού του γενικού σκοπού που όπως θα δούμε παραπέρα, είναι:
Στόχος α:Η Φυσική βοηθάει τον άνθρωπο να απαλλαγεί από τις δεισιδαίμονες πεποιθήσεις.
Στόχος β: Η Φυσική, επιδεικνύοντας την τάξη και την Αρμονία του Σύμπαντος, βοηθάει στην ενίσχυση του βαθύτερου θρησκευτικού συναισθήματος.
Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την πορεία που ακολούθησαν αυτοί οι δύο επιμέρους στόχοι μετά τη δημιουργία του Ελεύθερου Ελληνικού Κράτους όπου τέθηκαν οι πρώτες βάσεις του εκπαιδευτικού συστήματος. Τέλος θα ρίξουμε μια ματιά και στις μορφές με τις οποίες εμφανίζονται τα τελευταία χρόνια αυτοί οι στόχοι κυρίως στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.
Η πενιχρή βιβλιογραφία σχετικά με το πρόβλημα που μας απασχολεί εδώ, περιορίζει τη μελέτη μας σε μια περιγραφή της κατάστασης και γι αυτό πρέπει να θεωρείται μια πρώτη προσέγγισητων θεμάτων που αφορούν τη διάδοση και τη διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Και για να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα, θέλουμε να πλησιάσουμε τα παρακάτω προβλήματα που μπαίνουν με τη μορφή ερωτημάτων:
i) Ποιο είναι το μοντέλο υλοποίησης του στόχου α όπου αυτός εμφανίζεται το 19ο αιώνα; Είναι ρεαλιστική μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του ώστε να συνδεθεί με τη διδασκαλία της Φυσικής γόνιμα και χωρίς να αποπροσανατολίζει τους μαθητές;
ii) Ποιο είναι το μοντέλο υλοποίησης του στόχου β όπου αυτός εμφανίζεται το 19ο αιώνα; Πώς αυτός ο στόχος συγκεκριμενοποιείται τα τελευταία χρόνια στο χώρο της εκπαίδευσης;
iii) Ποια είναι σε γενικές γραμμές τα χαρακτηριστικά της εξέλιξης της «Φυσικής Παιδείας» στην Ελλάδα του 19ου αιώνα;
Κρίνουμε ότι πρέπει να προταθεί η διερεύνηση του τρίτου προβλήματος που όπως είπαμε πιο πάνω θα είναι εκ των πραγμάτων περιγραφική. Εξάλλου αυτό δεν είναι παρά το πλαίσιο μέσα στο οποίο συντάσσεται η μελέτη των δύο προηγουμένων προβλημάτων. Πηγές μας είναι τα βιβλία Φυσικών Επιστημών (για σχολική χρήση ή εκλαικευση), τα επίσημα προγράμματα Φυσικών (σκοποί, περιεχόμενο) και εκθέσεις Υπουργών Παιδείας του 19ου αιώνα.
Α.2. Αυθεντία και δεισιδαιμονία εμπόδια στη διάδοση των Επιστημών
Στο φθίνοντα 18ο αιώνα και στις αρχές του 19ου η διάδοση των Φυσικών Επιστημών στην Ελλάδα με εκδόσεις βιβλίων και με τη διδασκαλία τους στα σχολεία, αποσκοπεί τόσο στον εμπλουτισμό των πρακτικών γνώσεων και την καλλιέργεια της επιστημονικής σκέψης, όσο και στην «πνευματική αφύπνιση» του Έλληνα. Με το δεύτερο στόχο, δηλαδή την «πνευματική αφύπνιση» οι έλληνες λόγιοι είχαν στο νου τους δύο κυρίως πράγματα:
1.Την ορθή γνώση του Κόσμου, που οδηγεί στη γνώση του Θεού, του κτίστη του Σύμπαντος. Έτσι, αναγνωρίζεται στη Φυσική ο ρόλος του «Ενισχυτή» του βαθύτερου θρησκευτικού συναισθήματος, ιδιαίτερα των μικρών μαθητών.
Αυτή η διάσταση της διδασκαλίας της Φυσικής που διατηρήθηκε έντονα στην Ελληνική εκπαίδευση σε όλη τη διάρκεια του περασμένου αιώνα έφτασε βέβαια εξασθενημένη μέχρι τις μέρες μας τόσο σαν επίσημος σκοπός του μαθήματος των Φυσικών όσο και σαν επιδίωξη συγγραφέων βιβλίων πειραματικής φυσικής για το Δημοτικό σχολείο.
2.Το φωτισμό του νου δηλαδή την απαλλαγή από τις δεισιδαίμονες πεποιθήσεις, την απόρριψη της αυθεντίας.
Όμως η άποψη ότι τελικά η επιστήμη ελευθερώνει το ανθρώπινο πνεύμα από την πρόληψη και την αυθεντία προϋποθέτει σύμφωνα με τους φιλόσοφους του διαφωτισμού «και την αναγνώριση της δυνατότητας της επιστήμης να μεταβάλλει τη ζωή του ανθρώπου, εξασφαλίζοντας του τη δυνατότητα να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να τη μεταβάλλει για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του τελειοποιώντας ταυτόχρονα τις νοητικές του ικανότητες [3].
Για τους Διαφωτιστές, η Φυσική εδραιώνει την ορθολογιστική σκέψη και ανοίγει το δρόμο στην πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου. Πιο συγκεκριμένα, οι Φυσικές Επιστήμες έχουν σαν στόχο τους να καταδείξουν ότι οι προλήψεις όπως π.χ. κόκκινος ουρανός σημαίνει θάνατο, οι κομήτες είναι προάγγελοι μεγάλων συμφορών, οι εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης μαρτυρούν οργισμένη θεότητα, τα αστέρια επηρεάζουν την καθημερινή ζωή του ανθρώπου κ.λ.π. βασίζονται σε φυσικά φαινόμενα που δεν πρέπει να φοβόμαστε και να συσχετίζουμε με τη γέννηση του ανθρώπου , τη βλάστηση της γης, την έκβαση μιας μάχης ή τις ασθένειες [4].
Ακόμα ως δεισιδαιμονία χαρακτήριζαν οι διαφωτιστές και την εμμονή μερικών να πιστεύουν στο γεωκεντρικό σύστημα δύο ολόκληρους αιώνες μετά την έκδοση του έργου του Copernicus “De revolutionibus coelestium” (1543) και την ανάπτυξη που γνώρισε η Μηχανική.
Τα παραπάνω είναι εξειδικεύσεις των όρων «δεισιδαιμονία» και «αυθεντία» που αποδέχονταν οι Γάλλοι Διαφωτιστές:
«Δεισιδαιμονία» είναι κάθε τι που μας προκαλεί άκριτο φόβο ή απεριόριστο θαυμασμό, μόνο και μόνο γιατί δεν προσπαθούμε να το εξηγήσουμε λογικά ενώ μια λογική εξήγηση του θα ήταν δυνατή.
«Αυθεντία» είναι κάθε αντίληψη, πίστη, θεσμός, ηθικός, νομικός ή αισθητικός κανόνας, θρησκευτικό δόγμα και φιλοσοφική θεωρία που επιβάλλεται στον ανθρώπινο νου λόγω του κύρους της, δηλαδή επειδή διατυπώθηκε ή καθιερώθηκε από κάποιον του οποίου η γνώμη θεωρείται εκ προοιμίου και αναπόδεικτα έγκυρη (Μπαγιόνας, 1981).
Β. Η διδασκαλία και η διάδοση των Επιστημών
Συνοπτικά δίνουμε μερικά χαρακτηριστικά στοιχεία της διδασκαλίας των Φυσικών Επιστημών που στοχεύουν στην πνευματική αφύπνιση του έλληνα πριν από τη δημιουργία του ελεύθερου κράτους και πληροφορίες σχετικές με την κατάσταση της διδασκαλίας του μετά τη διοργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος.
Β.1. «Φυσικής Απάνθισμα» … παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού. Ένα πρωτοπόρο σύγγραμμα.
Γύρω στο 1780 ξέρουμε πως η Φυσική και η Χημεία διδάσκονται στη Σχολή του Βουκουρεστίου από το δάσκαλο Μανασσή Ηλιάδηκαι μάλιστα όχι θεωρητικά αλλά πειραματικά.
Εγκαινιάζεται έτσι μια περίοδος θεαματικής – εντυπωσιακής – διδασκαλίας της Φυσικής που προκαλεί το θαυμασμό στους ηγεμόνες και τους απλούς εμπόρους που τα παρακολουθούν [5]. Φαίνεται ότι τα πειράματα αυτά παρακολούθησε και ο Ρήγας Βελεστινλής. Αυτό συνάγεται από το διδακτικό βιβλίο του «Φυσικής Απάνθισμα» (Βιέννη, 1790) όπου περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια την ηλεκτροστατική μηχανή Ramsden που χρησιμοποιούσε ο Ηλιάδης στο Βουκουρέστι.
Ο Ρήγας, κοντά στο Δημήτριο Καταρτζή (αρχιδικαστή των ηγεμονικών δικαστηρίων και τυπικό εκπρόσωπο του νεοελληνικού διαφωτισμού) και με την πιθανή μαθητεία του κοντά στον Ιώσηπο Μοισιόδακα, διαμόρφωσε μια διαφωτιστική συνείδηση και βούληση. Ένα μόλις χρόνο μετά τη Γαλλική Επανάσταση κυκλοφορεί βεβιασμένα κάπως η Φυσική του, έργο κατεξοχήν εκλαικευτικό. Για να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες των σχολείων σε διδακτικά εγχειρίδια ο Δ. Καταρτζής συσταίνει τη μετάφραση ή το εράνισμα από τα Γαλλικά κυρίως επιστημονικά βιβλία. Από τη μια λοιπόν η διδασκαλία του Δ. Καταρτζή«να εκλαικευτούν οι επιστήμες και να φέρωμεν εις το ταλαίπωρον γένος την Ελληνικήν την Παιδεία και την μάθησιν της Ευρώπης» και από την άλλη ο προσανατολισμός που δίνει ο Μοισιόδακας στη Φυσική συμπυκνώνουν τις κύριες κατευθύνσεις του Απανθίσματος [6].
Ο Ρήγας, στην προσπάθεια του να προσεγγίσει το στόχο «καταπολέμηση των προλήψεων» στη Φυσική του, δεν αντιγράφει κανένα ξένο σύγγραμμα μα ούτε και μπορεί κανείς να πει ότι «συγγράφει». Απλούστατα σταχυολογεί ότι κατά την κρίση του βοηθάει να διαλυθεί το σκοτάδι της αμάθειας ή αναγράφει ειδήσεις τέτοιες ώστε να διεγείρουν την περιέργεια και το θαυμασμό. Μπορούμε να πούμε ότι ο Ρήγας με την απλή γλώσσα που χρησιμοποίησε, με τη διαλογική μέθοδο παρουσίασης των φαινομένων, με τον ιδιαίτερα ικανοποιητικό τρόπο διαπραγμάτευσης των θεμάτων του και με την κατάλληλη επιλογή τους, κάλυπτε τις προϋποθέσεις εκείνες που απαιτούσαν την επίτευξη του στόχου που αναφέραμε πιο πάνω.
Όσον αφορά τώρα τον άλλο στόχο της Φυσικής δηλαδή την ενίσχυση του θρησκευτικού συναισθήματος, ο Ρήγας, ελάχιστα ασχολείται μ' αυτόν, όπως θα δούμε παραπέρα.
Β.2. Η γνώση των αιτίων των φαινομένων «αντίκειται εις την δεισιδαιμονίαν ως το πρόχωμα εις το ποτάμιον ρεύμα»
Για την εποχή που μας ενδιαφέρει κυρίως, η διδασκαλία των επιστημών απευθύνεται πρωταρχικά στους νέους και προσπαθεί να τους πείσει ότι τα φυσικά φαινόμενα εξελίσσονται στο στο φυσικό περιβάλλον υπακούοντας σε νόμους τους οποίους ο άνθρωπος πρέπει και μπορεί να μελετήσει με σκοπό να τα εκμεταλλευτεί για να πετύχει καλύτερες συνθήκες ζωής.
Αυτούς τους νόμους οφείλει ο καθένας να κατανοήσει ώστε να αποφεύγει την πλάνη, να ζει πιο άνετα κι ευχάριστα, απαλλαγμένος από το μάταιο φόβο. Αυτοί οι στόχοι της Φυσικής συνοψίζονται στο αίτημα:
Οι μαθητές να γνωρίσουν τα αίτια των φαινομένων.
Διαβάζουμε στον πρόλογο του βιβλίου «Επιτομή Φυσικής» (1812) του Δημητρίου Δάρβαρη:
«…. Πρέπει έκαστος νέος, ότι επάγγελμα του βίου μέλλει να εκλέξει, προ πάντων να κοπιάζη εις τοιαύτην την αναγκαίαν επιστήμην να προκόψη, δια να μη τυφλώττη εις τα φαινόμενα της φύσεως, και να μην ονηρεύηται θαύματα υπ' αγνοίας, όπου δεν είναι, μήτε να φοβήται τα φαντάσματα, τα οποία υπάρχουσι μόνο εις την κενήν κεφαλήν».
Την ίδια εποχή, ο Χατζή – Κωνσταντίνου Πώππ, στο λαικό βιβλίο «Δημώδης Φυσική» (1810) παρατηρεί ότι η δεσποτεία της δεισιδαιμονίας αποτελεί «ύβριν του υγιούς ανθρωπίνου λόγου» και διακηρύσσει ότι
«η γνώσις της φυσικής αντίκειται εις την δεισιδαιμονίαν ως το πρόχωμα εις το ποτάμιον ρεύμα».
Tην ίδια εποχή, ο Κωνσταντίνος Κούμαςστον πρόλογο του βιβλίου του «Σύνοψις Φυσικής» (1812) γράφει – απευθυνόμενος προς τους πρωτόπειρους μαθητές του Φιλολογικού Γυμνασίου της Σμύρνης όπου διδάσκει Φυσική και Χημεία - ότι η Φυσική βοηθάει το έθνος να διαλύσει την ομίχλη της κακοδαιμονίας, ερμηνεύει κι εξηγεί τα φαινόμενα απαλλάσσοντας μας από «μύθους γραώδεις» που εκφυλίζουν το νου.
Το καινούργιο όμως μήνυμα που οι φυσικές επιστήμες απευθύνουν στον αγρότη, τον έμπορο, τον ναυτικό, μόνο μέσα από τη διαδικασία της παιδείας είναι δυνατόν να αποδώσει πλούσιους καρπούς. Έτσι, γίνεται συνείδηση ότι διαμέσου της διδασκαλίας της Φυσικής, της Χημείας, της Φυσιολογίας και της Αστρονομίας, μπορεί να φτάσει κανείς στη γνώση των αιτίων των φαινομένων που συμβαίνουν γύρω του και να προχωρήσει στη μάθηση των νόμων της φύσης που θα τον βοηθήσουν να λύσει τα προβλήματα.
Επιπλέον, με τι εκδόσεις βιβλίων [7] και την πειραματική διδασκαλία της στα σχολεία, με την πλούσια αρθρογραφία γύρω από τα ζητήματα Επιστημών και εφαρμογών τους από τις στήλες του περιοδικού «Λόγιος Ερμής» φαίνεται πόσο συνειδητά προωθείται η ιδέα για μια πορεία προς τις Φυσικές Επιστήμες. Όμως, στη συνέχεια, τα πράγματα δεν ήρθαν όπως τα ονειρεύτηκαν και, όσο μπόρεσαν, τα προετοίμασαν οι έλληνες λόγιοι της εποχής.
Απ' τη μια ο κλασσικός προσανατολισμός της παιδείας κι απ' την άλλη η αντίδραση του Πατριαρχείου στη μάθηση της Ευρώπης δηλαδή τη Φυσική, τη Χημεία, την Αστρονομία και τα Μαθηματικά, εμπόδισαν την ανάπτυξη και τη διάδοση των επιστημών στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.
Β.3. Η Φυσική ως διακοσμητικό στοιχείο του επίσημου προγράμματος (19ος αιώνας)
Η μελέτη των κειμένων που δημοσιεύτηκαν και κυκλοφορούσαν στην αμέσως προεπαναστατική περίοδο, φανερώνει ότι οι μωρές προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες και μαγγανείες, ήταν βαθιά ριζωμένες στον υπόδουλο έλληνα. Όσο διαρκούσε η άγνοια του για τα φαινόμενα της φύσης τόσο πιο δέσμιος στις προλήψεις γινόταν. Μετά τη δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους και την οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος κατά τα Βαυαρικά πρότυπα (Πίνακας ΙΙ, http://www.makolas.blogspot.com/2012/02/19.html), το ξερίζωμα, η απαλλαγή από αυτές τις ανόητες πεποιθήσεις ήταν λογικότερο να ξεκινήσει με τη διδασκαλία της Φυσικής ήδη από το τετράχρονο Δημοτικό Σχολείο ή σχολείο του λαού.
Πράγματι, στα 1830 κυκλοφόρησε στην Αίγινα το «Εγχειρίδιον δια τα αλληλοδιδακτικά σχολεία ή Οδηγός της αλληλοδιδακτικής μεθόδου» του Γάλλου Σαραζίνου, σε μετάφραση Ι. Κοκκώνη. Στο κείμενο αυτό που αναπροσαρμόστηκε στα τοπικά δεδομένα και επανακυκλοφόρησε το 1840, αναφέρεται ως θεμελιακή αρχή – άξονας του μαθήματος των Φυσικών στο Δημοτικό Σχολείο:
Εξήγηση των αιτίων και αποτελεσμάτων των Φυσικών φαινομένων με στόχο την κατάργηση των προλήψεων.
Αμέσως πιο κάτω παρατίθεται αναλυτικά «ό,τι αληθώς ο μαθητής του Δημοτικού πρέπει να γνωρίζει» όπως για παράδειγμα: «περί μετεώρων, περί βροχής και χαλάζης και χιόνος, περί σεισμών, περί διαττόντων αστέρων και τυχαίων πυρών» κ.λ.π.
Στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση (τριετές ελληνικό σχολείο και τετραετές Γυμνάσιο) οι Φυσικές επιστήμες, σύμφωνα με το Διάταγμα οργάνωσής της (31 Δεκεμβρίου 1836) πρέπει να διδάσκονται κανονικά σε όλες τις τάξεις του Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου. Βέβαια το Ωρολόγιο Πρόγραμμα του Διατάγματος του 1836 προβλέπει αρκετές ώρες για τη διδασκαλία τους αλλά στην πράξη ακολούθησαν 4 βασικές τροποποιήσεις που υποβάθμισαν με ποικίλους τρόπους τη θέση των Επιστημών στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Πολύ σχηματικά, η κατάσταση της Φυσικής Παιδείας στην Ελλάδα του περασμένου αιώνα, χαρακτηρίζεται:
α. Από την απουσία εξειδικευμένων δασκάλων και καθηγητών που να διδάσκουν Φυσική και Χημεία ή Φυσική Ιστορία, και από την έλλειψη κατάλληλων βιβλίων αναγκαίων για τη διδασκαλία τους.
β. Από την έλλειψη σκοπών του μαθήματος των Φυσικών στο Πρόγραμμα πέρα από το γενικό και αόριστο εγκυκλοπαιδικό του ρόλο.
γ. Από τη θέση του μαθήματος των Φυσικών στο Πρόγραμμα: Θεωρείται …τριτεύον!
δ. Από την έλλειψη αυτόνομης Σχολής Φυσικών Επιστημών στο μοναδικό για την εποχή Πανεπιστήμιο της Αθήνας: Ολόκληρο το 19ο αιώνα η Φυσικομαθηματική Σχολή δεν αποτελεί παρά ένα τμήμα της κυρίαρχης Φιλοσοφικής Σχολής.
(Βλέπε στο προηγούμενο άρθρο http://www.makolas.blogspot.com/2012/02/19.html)
Γ. Σκοπεύσεις της Φυσικής στη Μέση Εκπαίδευση του 19ου αιώνα
Γ.1. Μετά τη γενική ιστορική επισκόπηση σχετικά με τη θέση των Φυσικών Επιστημών στην Εκπαίδευση του 19ου αιώνα, ας ξαναγυρίσουμε στη μια όψη των προβλημάτων που θέσαμε στην εισαγωγή και συνοψίζεται στο ερώτημα: Ποια είναι τα μοντέλα υλοποίησης των στόχων – η Φυσική ενάντια στις δεισιδαιμονίες και η Φυσική ως «ενισχυτής» του θρησκευτικού συναισθήματος των μαθητών – έτσι όπως οι συγγραφείς ποικίλων κειμένων επιθυμούν να μεταδώσουν στους αναγνώστες τους;
Προτού όμως δώσουμε, ενδεικτικά, κάποια παραδείγματα που δείχνουν πως πραγματοποιούνται αυτοί οι στόχοι πολύ συγκεκριμένα, ας σταθούμε για λίγο στις πιο χαρακτηριστικές γενικές διατυπώσεις τους, όπως τους έθεταν τόσο οι έλληνες διαφωτιστές όσο και οι Φυσικοί που έδρασαν στην εκπαίδευση του 19ου αιώνα:
Από το βιβλίο «ΑΠΟΛΟΓΙΑ» του Ιώσηπου Μοισιόδακα (1780):
«Πλέον οι Ευρωπαίοι δεν επιφωνούσιν ακούοντες: ο ήλιος έστι κατά κεφαλήν του δράκοντος, ο δράκων καταπίνει τον ήλιον… Πλέον όταν βλέπουσι φάσεις φαινομένων σπανίων ή αγνωρίστων, δεν θροούνται μήτε επιβοώσι: Θαύμα, θαύμα. Η Φιλοσοφία, ταχεία πάντοτε να διακρίνει την αλήθειαν από του ψεύδους, συνέχει αυτούς αθορύβους, και οι άνθρωποι, πεφωτισμένοι, όσον τοις άνθρώποις συμφέρει να είναι πεφωτισμένοι, ησυχάζωσιν, αγαπώνται…».
«Η γνώσις του Θεού, η Φυσική δηλονότι, αεί…»
«Τα άτομα κινούνται υπό του Θεού και εγώ ούτε θεολογώ αλλά φυσιολογώ, όταν πρεσβεύω αιτίαν της κινήσεως των ατόμων τον Θεόν».
Από το βιβλίο «ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ» του Ρήγα Βελεστινλή (1790):
«Εις τον μέγαν Δημιουργόν τα πάντα είναι εύκολα. Ο Θεός τίποτε δεν έκτισε του κάκου».
Από σημείωση του Παναγιώτη Κοδρικάστη μετάφραση του έργου του Fontenelle «ΟΜΙΛΙΑΙ ΠΕΡΙ ΠΛΥΘΥΟΣ ΚΟΣΜΟΥ» (1794):
«Η υγιής Φιλοσοφία δείται λόγων αποδεικτικών, όχι λέξεων υβριστικών. Οι αληθείς φιλόσοφοι δεν καταγίνονται να ανάγουν τους συλλογισμούς των ακριβώς εις τα γράμματα αλλά ενασχολούνται να συλλογίζονται ακριβώς εις τα πράγματα. Δεν δογματίζουν περί των όντων αξιωματικώς εκ των προτέρων αλλά κρίνουν σκεπτικώς εκ των υστέρων τουτέστιν… ζητούν δείξεις, όχι λέξεις».
Από τον πρόλογο του βιβλίου «ΕΠΙΤΟΜΗ ΦΥΣΙΚΗΣ» του Δημ. Νικ. Δάρβαρη (1812):
«Αυτή [εννοείται η Φυσική] μας απελευθερώνει και από της επιβλαβούς και θλιβεράς δεισιδαιμονίας, υπό της οποίας τον ζυγόν τόσοι άνθρωποι, άπειροι και ανίδεοι της Φυσικής, συνεχώς ταράττονται και δεινώς βασανίζονται: διότι εκλείπουσι όπου αι φωτειναί της φυσικής λαμπάδες διασκορπίζουσι τας ακτίνας των».
Από τον πρόλογο του σχολικού εγχειριδίου «ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ» του Εμμ. Ψύχα (1840):
«Η γνώσις των φυσικών φαινομένων δύναται προσέτι να απαλλάξει τον άνθρωπο από παντοίας προλήψεις και δεισιδαιμονίας».
«Οι γενικές και μερικές κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, εκτελούμεναι εν βαθυτάτη σιωπή, ενέπνευσαν εις τον άνθρωπον, δια το ομοιόμορφον αυτών, το σέβας και την έννοιαν της αμεταβλήτου και αιωνίου αρμονίας, ήτις του έκαμε να γνωρίσει τον ύψιστον νουν, κανονίσαντος τα πάντα δια νόμων αιωνίων. Μόλις σε ο άνθρωπος ησθάνθη την ύπαρξιν αυτού του υπέρτατου όντος, και ηθέλησε να γνωρίσει τα έργα του, δια να θαυμάζη πλειότερον και μετά λόγου τον δημιουργόν».
Από τον επίλογο του μεταφραστή του βιβλίου (από τα Γαλλικά) «ΤΑ ΔΙΑΤΙ ΚΑΙ ΤΑ ΔΙΟΤΙ» μετάφραση Δ. Μαυρογορδάτου (1850):
«Εάν η νύξις, η δια του εγχειριδίου τούτου διδομένη, προς εξέτασιν των περισσοτέρων φαινομένων της φύσεως, συντελέση κατά τι εις την απόδειξιν της διεπούσης το παν αρμονίας, την οποίαςν απ? αιώνων ώρισεν ο θείος και μέγας του κόσμου Δημιουργός, προς ον οφείλομεν σέβας άπειρον, ο μεταφραστής νομίζει ότι επέτυχε του κυρίου της μεταφράσεως σκοπού. Τοιούτον δε τι απ' αρχής κατά νουν έχων, του προκειμένου έργου επελήφθη».
Από τα προλεγόμενα του βιβλίου «ΚΛΕΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ» μετάφραση Π. Ι. Κοιτίδη (1856):
-«Εις αυτήν [την φύσιν] βλέπομεν τον ορίζοντα του νοός μας εκτεινόμενον, το πνεύμα μας φωτίζεται, η δε ψυχή μας καθίσταται θεοσεβαστέρα, και επομένως καλυτέρα».
-«Η περιέργειά μας άλλως τε πρέπει να έχη όρια, καθότι υπάρχουσι μυστήρια ανώτερα του αδυνάτου ημών νοός, τα οποία αντί να ζητώμεν, δια ματαίων προσπαθειών να εμβατεύσωμεν, χρεωστούμεν τουναντίονβ να θαυμάζωμεν και να υμνώμεν το υπέρτατον Ον μέχρι και αυτών των θείων μυστηρίων, λέγοντες ως ο Λειβνίτσιος «Δεν υπάρχει τρόπος να ευχαριστήσωμεν τους θέλοντας να μάθωσι το αιτιατόν της αιτίας».
Από την εγκύκλιο που συνοδεύει την τροποποίηση του προγράμματος του Υπουργού Παιδείας Π. Αργυρόπουλου (1855): «Εσημειώθη δε ως παραδοτέον μάθημα εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις και η Φυσική Ιστορία, ήτις καίτοι κατατασσομένη μεταξύ σχολικών μαθημάτων εν τω κανονισμώ, ουδέποτε άχρι σήμερον εδιδάχθη… Ελπίζω ταχέως να πραγματοποιηθεί τοιούτου βιβλίου η έκδοσις ώστε να γίνει έναρξις μαθήματος, συνοικειούντος μεν τοις παίδας με την φύσιν, έχοντας δε και το ιδιάζον να εξυψώνη τον νουν από της κτήσεως εις τον πάνσοφον αυτής δημιουργόν».
Από την εισαγωγή στο σχολικό βιβλίο (μετάφραση από τα Γαλλικά) «ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΑΣ» του Γ. Α. Παυλίδου (1857): -«Η Φυσική ως ανευρική των αιτίων των σωματικών φαινομένων και των νόμων της τούτων γενέσεως, απεκδύει το πνεύμα ημών από του περικαλύπτοντος από παχυλού σκότους πολλών εις τα φυσικά φαινόμενα αναφερομένων προλήψεων και απαλλάττει την ψυχήν ημών από των τούτων ένεκα συνήθως κυριευόντων αυτήν φόβον…»
-«Εκ της από της Φυσικής αντλουμένης γνώσεως της αιτιώδους αλληλουχίας των εν τω Φυσικώ κόσμω συμβαινόντων προσανατολίζεται ο άνθρωπος εις προφανεστέραν τινα γνώσιν περί της υπάρξεως μιας εσχάτης και πρωτίστης του κόσμου αιτίας, λαμβάνει οιωνεί υλικόν τι αντέρεισμα της άλλοθεν εμποιηθείσης αυτώ περί τούτου πεποιθήσεις και επιστήμην επονομαζόμενος απαλλάττεται της συνήθους μομφής ότι είναι άθεος, υπό την οποίαν ο απερίσκεπτος υλισμός πολλάκις, και δικαίως, υπέκυψεν, ανευρίσκει την πανσοφίαν και την Παντοδυναμίαν του Δημιουργού, και αναγνωρίζει την εαυτού ταπεινότητα κατά τε το πεπερασμένον των εαυτού δυνάμεων και την σμικρότητα της αυτού σοφίας…».
Παίρνοντας υπόψη μας τα παραπάνω μπορούμε να τα συνοψίσουμε δίνοντας σχηματικά την πορεία της σκέψης που οι ένθερμοι οπαδοί του στόχου «ενίσχυση του θρησκευτικού συναισθήματος των μαθητών» επιδιώκουν να αποτυπώσουν οι μικροί κυρίως μαθητές:
Η Φύση και ο Άνθρωπος είναι δημιουργήματα του Θεού -->
Υπάρχει τάξη και θαυμαστή αρμονία. -->
Στη Φύση υπάρχει σκοπιμότητα. -->
Η Φυσική ανακαλύπτει τους αιώνιους νόμους που κυβερνούν το Σύμπαν και έθεσε ο Θεός.-->
Η σπουδή της Φυσικής αποκαλύπτει την τελειότητα και πανσοφία του Δημιουργού.-->
ΘΑΥΜΑΣΜΟΣ: «Κύριε, πάντα εν σοφία εποίησας»
Στον 20ο αιώνα με μειωμένη ένταση συνεχίστηκε η επιδίωξη του στόχου β κυρίως στη Δημοτική εκπαίδευση, όπως φαίνεται από τα χαρακτηριστικά αποσπάσματα: Από το Πρόγραμμα των Φυσικών της Μέσης Εκπαίδευσης (σκέλος του Γενικού Σκοπού) 1969: «..να κατανοήσουν οι μαθηταί την Φύσιν ως ενιαίον σύνολον … και να αναχθώσιν δια του θαυμασμού εις την ενίσχυσιν του βαθύτερου θρησκευτικού συναισθήματος αυτών».
Από το σχολικό βιβλίο του ΟΕΔΒ για το Δημοτικό «ΦΥΣΙΚΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΧΗΜΕΙΑ» του Α. Ζενάκου (1972):
«Ο άνθρωπος, το μόνο δημιούργημα του Θεού που έχει νου και λόγο, κατάφερε, με την πάροδο του χρόνου, να παρατηρήσει τα διάφορα φαινόμενα, να συμπεράνει σωστά και να ανακαλύψει τους νόμους και την αρμονία που η πανσοφία του Δημιουργού έθεσε στη ζωή και στη φύση».
Από το σχολικό βιβλίο του ΟΕΔΒ για το Δημοτικό «ΦΥΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ» του Λ. Γαβαλά (1972):
«Υπάρχει σκοπός για κάθε δημιούργημα στη φύση. Τίποτα δεν δημιουργήθηκε στην τύχη. Κάθε τι εξυπηρετεί ένα σκοπό. Υπάρχει ένα πνεύμα απολύτου οικονομίας, υπάρχει τάξις, ακρίβεια και θαυμαστή αρμονία που μας κάνει να αισθανόμεθα δέος εμπρός στην τελειότητα του κόσμου της δημιουργίας και να αναφωνούμε σαν τον Δαβίδ, «Κύριε, πάντα εν σοφία εποίησες».
Σημειώσεις
[1] Για τη θέση των Φυσικών Επιστημών στο κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού βλέπε τα έργα του Μιχ. Στεφανίδη και κυρίως το βιβλίο «Αι Φυσικαί Επιστήμαι εν Ελλάδι προ της Επαναστάσεως» (1926) και τις μελέτες του Γιάννη Καρά (1977, 1979). Εκτός από αυτά μπορεί κανείς να βρει αναφορές στην εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης κατά την Τουρκοκρατία στην «Ιστορία» του Νίκου Σβορώνου (1976) και ιδιαίτερα τα βιβλία του Κ. Θ. Δημαρά (1975, 1977).
[2] Ενδεικτικά αναφέρουμε τις περιπτώσεις του Μεθόδιου Ανθρακίτητο 1723 (υποχρεώθηκε μέσα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο να αποκηρύξει τις ιδέες του και να κάψει με τα ίδια του τα χέρια τα συγγράμματά του), του Νικηφόρου Θεοτόκητο 1766 (αναγκάστηκε νύχτα να εγκαταλείψει οριστικά τον Ελλαδικό χώρο, κατατρεγμένος από τους συντηρητικούς – αντιδραστικούς στο Ιάσιο), του Αθανασίου Ψαλίδα (έγινε στόχος επιθέσεων για τις προοδευτικές του ιδέες στα Γιάννενα), του Ευγένιου Βούλγαρη (αναχώρησε από την Αθωνιάδα σχολή επειδή δεν ήταν διατεθειμένος να υποταγεί στο σύστημα), του Ιώσηπου Μοισιόδακα (δέχτηκε «μια μακρά αλληλουχία από διώξεις, κατατρεγμούς, συκοφαντίες και ότι άλλο έχει αποθηκεύσει στο οπλοστάσιο της η αντίδραση, με την μακρά πείρα της» (Α. Αγγέλου, 1979), του Βενιαμίν του Λέσβιουκ.α.
[3] «Η συνειδητοποίηση της συνάφειας επιστήμης και τεχνικής εξηγείται από τις πρακτικές εφαρμογές της λ.χ. ο προσδιορισμός των νόμων της κίνησης των ουρανίων σωμάτων έχει ως αποτέλεσμα τη βελτίωση και την τελειοποίηση των μεθόδων και των εργαλείων και συσκευών που χρησιμεύουν για τη μέτρηση του χρόνου. Ο απειροστικός λογισμός προϋποθέτει και συμβάλλει στην ακρίβεια των πινάκων που χρησιμοποιούν οι ναυτιλλόμενοι. Ο ακριβής προσδιορισμός των γεωγραφικών συντεταγμένων αποτελεί ανάγκη της ναυσιπλοιας και ταυτόχρονα στόχο της αστρονομικής έρευνας (Α. Μπαγιόνας, 1981).
[4] Όλα αυτά μπορεί να φαντάζουν, σήμερα, σαν απόψεις ή γνώμες κάποιων που υπερβάλλουν. Όμως, η συχνότητα των παραινέσεων ενάντια στις προλήψεις μέσα από βιβλία και περιοδικά της εποχής που εξετάζουμε και οι διαπιστώσεις της «Φυσιοδιφικής Εταιρείας» μας πείθουν ότι το φαινόμενο υπήρξε και μάλιστα ήταν έντονο.
[5] Η εγκατάσταση εργαστηρίων Φυσικής πειραματικής και η δημόσια επίδειξη εντυπωσιακών πειραμάτων είναι συνήθεια των Δυτικών, που εφάρμοσαν αργότερα οι έλληνες δάσκαλοι όπως ο Βενιαμίν ο Λέσβιος, ο Δανιήλ Φιλιππίδης, ο Δωρόθεος Πρώιος, ο Κωνσταντίνος Κούμας κ.α.
[6] Οι αντιλήψεις του Ιώσηπου Μοισιόδακα για τις Φυσικές Επιστήμες και οι προτάσεις του για τους στόχους, το περιεχόμενο και τη μεθοδολογία της Φυσικής όπως εκτίθενται στο βιβλίο του «Απολογία» (1780) περνάμε στο «Απάνθισμα Φυσικής» του Ρήγα Βελεστινλή.
[7] Οι τρεις Φυσικές που εκδόθηκαν το 1812 δηλαδή του Δάρβαρη, του Κούμα και του Βαρδαλάχου (με τίτλο «Φυσική Πειραματική» χάριν των αρχαρίων), μαζί με την πρώτη Ελληνική Φυσική -γραμμένη σύμφωνα με τους νεωτερικούς Φυσικούς – του Νικηφόρου Θεοτόκου (1766/7) κυριαρχούν στο χώρο των σχολείων σαν διδακτικά βιβλία για αρκετά χρόνια. Μόλις στα 1840 φαίνεται να αμφισβητείται η καταλληλότητά τους για μαθητές Γυμνασίου και απορρίπτονται ως αναχρονιστικά.